MEYDAN

VAKIF BİNAMIZIN MİMARİ İNCELİKLERİ:
ŞEHİT ALİ PAŞA KÜTÜPHANESİ

Şekil 1. Şehit Ali Paşa Kütüphanesi’nde (giriş̧, sol taraf) üst nişlerden biri.

İstanbul'un fethinden sonra dini yapıların yanı sıra sivil mimari içinde kütüphanelere de yer verilmiştir.

İstanbul’daki kütüphaneler incelendiğinde; ca­mi ve diğer müesseselerdeki kitap dolapları, tekke, cami, dergâh gibi kuruluşlarda hususi surette inşa edilmiş veya ayrılmış kitap oda­ları veya başlı başına kütüphane binası olarak yapılanlardır denilebilir (1).

Başlı başına, kütüphane binası olarak inşa edi­len tipin en eski örneğini 1661 tarihli Köprülü Kütüphanesi verir. Şehit Ali Paşa (1715), Aşir Efendi (1740), Atıf Efendi (1741), Koca Ragıp Paşa (1762), Murat Molla (1775), Selim Ağa (1781), Hüsrev Paşa (1839) ve Esat Efendi (1846) diğer örneklerdir.

Şekil 2. Yapı içindeki kitabe.

Şehit Ali Paşa Kütüphanesi, Şehzade Camii’nin Vefa’ya çıkan arka kapısının biraz ilerisinde sağda (şimdiki Vefa Lisesi avlusunda)dır. Ya­pının H. (1127). M. (1715) tarihinde Şehit Ali Paşa (2) tarafından yaptırıldığını belirten iki kitabeden birisi, yapının portali üstünde; diğeri ise kütüphanenin üst katındaki ikinci odanın kapısında yer alır.

I. Kitabenin Metni (3)

Bu kütüphaneyi yaptırdı rizaen lillah
Asr-ı Han Ahmed-i sâlisde o sadrül vüzera
Seng-i tarihini ihrak-ı şikest itdikde
İtdi Asım ana bir beyt-i mücevher inşâ
Talib ol gel bu binayı Ali Paşa yapmış
Yüce bir dâr-i kütübdür ki aliyül'âlâ 1127

II. Kitabenin Metni (4)

Sadr-ül vüzera mihr-i şahenşeh-i dânâ-dil
Bu buk'a-i vâlâyı lillah idicek ihyâ
Tarihini geldi hatif böyle didi Rahmi
Dâr-ül-kütüb-i zibâ ihya-yı Ali Paşa 1127

Eminönü Tapu Sicil Muhafızlığı’ndaki kayıtlar­dan, yapının 950 ada ve 16 parselde yer aldığı; Beyazıt, Üçüncü Müdevvere Defteri'nde ise Şe­hit Ali Paşa tarafından kütüphane olarak yap­tırıldığı ve vakfiyesinin de H. (1128) tarihli ol­duğu anlaşılıyor (5).

Kütüphane avlusunda giriş, mermer söveli, yu­varlak kemerli ve kemer aynasında ortada kü­çük bir rozet, köşelerde aynı büyüklükte bir rozetin daha yer aldığı bir portal ile sağlanır. Portalin üstündeki dikdörtgen mermer levha­da ise yapının kitabesi yer alır.

Bodrum, zemin ve birinci kattan oluşan kü­tüphanede duvarlar genellikle araları aşı rengi derzli taş ve tuğla dizileriyle oluşur. Cephe­lerde küfeki taşından söveli pencerelerin da­ğılımı değişik olduğu gibi, bazılarının da tuğ­la dizilerinden oluşan kemerleri olduğu görü­lür. Yapıda, çatıya geçiş ise tuğladan kirpi sa­çak ile sağlanır.

Kütüphanenin kuzey cephesinde, zemin katla birinci kat arasında yer alan bir sıra konsol dizisi ile cephenin ayrıca bir hareketlilik kazandığı da görülür. Bu konsol dizisinin, yapıya bitişik duvarın üst tarafında da devam etmesi ise ev­velce kütüphaneye bitişik başka bir yapının varlığını ortaya koyuyor kanımca.

Güney cephesinde; bodrum kattaki yuvarlak kemerli tonozla örtülü üç bölümden bir tane­sinin Batı cepheye açılan bir dehliz durumun­da olduğu ve rutubeti önlemek, havalandırma­yı sağlamak gibi bir fonksiyonu bulunduğu da söylenebilir. Yine aynı cephedeki bir kuş köşkü de ayrıca ilgi çekicidir.

Doğu cephesindeki duvar tekniği incelendiğin­de; taş, tuğla dizileri arasında sıcağa dayanıklı olan od taşından yapılmış bir bölüm ile yuvar­lak kemerli bir kapının yer alışı; cephedeki taş dokunun değişik olması ve bu kısmın di­ğer kitleye nazaran daha basık olması, evvel­ce bu cepheye bitişik başka bir yapının daha olabileceği fikrini kuvvetlendirmektedir.

Batı cephesinde; yuvarlak kemerli ve keme­rin kilit taşında bir rozetin yer aldığı bir çeş­me (zemini doldurulmuş durumda) bulunur. Merdivenin altındaki dehlizde ise kıbleye yö­nelmiş bir mihrabın yer alması, açık bir na­maz kılma yerinin varlığını ortaya koymaktadır. Batı cephesinden, kütüphaneye çıkışı sağlayan kesme taştan düz şebekeli merdivenden birisi, zemin kata diğeri ise birinci kata ulaşır. Bu merdivenin tonoz örtüsü yuvarlak kemerli üç mermer sütun tarafından taşınır.

Zemin kattaki dikdörtgen plânlı, zemini altı­gen tuğlalarla kaplı odaya giriş, taştan, sivri kemerli döğme demir orijinal bir kapı ile sağ­lanır. Tekne tonoz ile örtülü bu oda demir par­maklıklı üç pencere ile aydınlanır. Kitap koy­mak için kullanıldığı anlaşılan ve sonradan yapılan kündekâri tekniğindeki ahşap kapaklı dolaplar, güney ve doğu duvarlardadır. Gü­ney duvardaki dolapların üstlerinde kitap ve kandil koymaya yarıyan nişlerin varlığı da ay­rıca göze çarpmaktadır. Bu odanın depo olarak kullanıldığı düşünülebilir. Tekne tonozun or­tasındaki şemse motifinden başka oda içinde başka bir süslemeye rastlanmaz.

Şekil 4. Çini süslemelerden bir detay.

Birinci kattaki yan yana iki odadan oluşan ya­pının birinci odasına giriş yuvarlak kemerli yi­ne demirden (döğme) orijinal bir kapı ile sağ­lanır. Kare plânlı ayna tonozla örtülü bu mekân üç cephesindeki dikdörtgen ikişer pencere ile aydınlanır. Kitap veya kandil koymak için kullanılan bir duvar hücresinin yer aldığı bu me­kânın önceleri Kütüphane memurlarına ait ol­duğu düşünülebilir. Buradan yuvarlak kemerli ve devrinden kalma demir (döğme) bir kapı ile dikdörtgen plânlı bir sahanlığa girilir.

Şekil 5. Kütüphanenin alt kat odası (içten görünüş).

Şekil 6. Üst kattaki ikinci oda (içten görünüş).

Şekil 7. Üst kattaki ikinci odanın içten görünüşü.

Buradan da yine demirden (döğme) orijinal bir kapı ile asıl okuma salonu olarak kullanıldığı anlaşılan kare plânlı, zemini altıgen tuğlalarla kaplı ve kubbe ile örtülü odaya geçilir. Kubbeye geçiş pandantiflerle sağlanmıştır. Okuma salonu; Kuzey cephedeki orijinal demir kepenkli dört pencere ve demir parmaklı bir pencere, Güney cephesinde kündekâri tekniğinde ahşap ke­ penkli dört pencere olmak üzere dokuz pence­re ile aydınlanır. Giriş kapısının okuma salo­nuna bakan yüzü mermer söveli, yuvarlak ke­merli ve kemer aynası bitkisel bezeme ile dol­guludur. Kemer aynasının da üstünde kitabe bulunur. Üstünde bir sıra mukarnaslı friz, ara­larında ise on küçük rozet yer alır. Tepelik kısmı bir sıra palmet motifi ile tamamlanır. Girişin karşısında kubbeli kısma açılan ortada geniş, yanlarda daha dar ve birbirine de­mir kirişlerle bağlanan üç sivri kemeri taşı­ yan mermerden, sekizgen, mukarnas başlıklı, madeni sütun bileziklerinin üstünde bir sıra rozet dizisinin yer aldığı ikisi duvara gömülü dört sütunlu bir ek kısımla salonun dikdörtgen form aldığı göze çarpar. Bugün tekne tonozla örtülü bu bölümün önceleri on kollu yıldızların kesişmesinden meydana gelen kündekâri tek­niğinde ahşap bir örtüsü vardı. İki parçadan oluşan bu tavan 1980 yazından beri Vakıflara bağlı Türk Sanat ve İnşaat Eserleri Müzesindedir. Giriş cephesinde bu okuma salonunu ısıtmak için kullanılan bir ocak ile kitapları koymak için kullanıldığı sanılan birisi iki ka­paklı diğeri tek kapaklı ahşap iki dolaptan tek kapaklı olanın orijinal olduğu fark edilir. Ahşap malzeme kullanılarak sonradan yapılan diğer dört dolap girişin karşısında yer almaktadır. Ayrıca üç cephedeki taş rafların yine kitap koymak amacıyla, taş nişlerin ise kandil için kullanıldığı anlaşılıyor.

Lâle Devrinin sembol motifi lâlenin dekoras­yonda etkin olduğu bu kültür müessesesinde ahşap, alçı, taş, çini gibi malzemelerin ahenkli bir biçimde kullanıldığı göze çarpar. Göz alıcı bir dekorasyona sahip olan okuma salonunun üç duvarının üst tarafında, kubbe ve pandantiflerle sütunlu kısmın tekne tonozunda res­torasyonda yenilenmiş tamamen bitkisel alçı (malakâri) süslemeye rastlanır. İki yan duvar­daki kartuşların içinde bir kökten çıkan Lâle, karanfil gibi bitki motifleri; giriş duvarında ise diğerlerinden farklı olarak üç selvi motofi ara­sında bütün zemini dolgulayan üzüm salkım ve yapraklarından oluşan bir tezyinat görülür. Or­tadaki selvi motifi, dilimli kemerli bir niş için­de yer alışı ile diğerlerinden farklılık gösterir. Selvi motifi çini, kumaş, halı (özellikle Kula halılarında) kullanıldığı gibi mezartaşı ve çeş­me gibi abidevi sanat eserlerinde yer alan bir motifdir. Selvi bir matem ve yeşilliğini daimi sürdürmesi nedeniyle ebedi hayatın bir sem­bolü olarak tanımlanır. Selvi ağacından çıkan üzüm salkımı ve yapraklarından oluşan bir di­ğer süslemeye sütunlu kısmın kemer aynasın­da ve girişin solundaki üst nişde de rastlanır.

Sütunlu kısmın taştan kemer aynasında tama­men natüralist karakterde orijinal rölyefli bir süsleme görülür. Kemer aynasının alt tarafın­da bordür, iri palmet ve rumilerden oluşmuş­tur. Ortadaki geniş kemerin üst tarafında bir hayat ağacı motifi ile bunun iki tarafında si­metrik bir düzene göre yerleştirilmiş ve üs­tünden üzüm salkımlı dalların çıktığı birer sel­vi motifi yer alır.

Okuma salonunda, girişin iki tarafında ve iki yan duvarda üç bölüm halinde taştan kandil koymak için kullanıldığı sanılan devrinden kal­ma nişler bulunur. Üst ve alttaki nişler dilimli kemerli ortadaki ise dikdörtgen formdadır Di­limli kemerli nişlerin iki tarafında yer alan dik­dörtgen birer levhadan üsttekilerin palmet ve lotüslerden oluşan bir örgü motifi ile dolgulu olduğu, alttakilerin ise boş bırakıldığı görülür.

Girişin sağ tarafındaki üst nişte karşılıklı ola­rak bir vazodan çıkan karanfil motifi yer alır. Niş kemerinin ortasında ise bir palmet motifi bulunur. Alt taraftaki nişte vazodan çıkan kar­şılıklı sümbül motifleri görülür. Niş kemeri yi­ne ortada palmet şeklindedir.

Girişin sol tarafındaki üst nişte diğerlerinden farklı bir kompozisyon göze çarpar. Ortada palmetin yer aldığı niş kemerinin iki tarafında selvi ağacından çıkan üzüm salkımlı dallardan oluşan bir süsleme görülür. Alt taraftaki niş­te ise karşılıklı olarak yine vazodan çıkan karanfil ve lâle motifleri göze çarpar.

Şekil 8. Kütüphanenin portali.

Şekil 9. Şehit Ali Paşa Kütüphanesi
(Kuzey ve Doğu cepheleri).

Şekil 10. Kütüphanenin Batı cephesi.

KAYNAKÇA

Aldoğan, Ayşen, “Şehit Ali Paşa Kütüphanesi”, Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği: Taha Toros Arşivi, Marmara Üniversitesi, http://hdl.handle.net/11424/138381 (20 Aralık 2021).

Erim, N. & Emiroğlu, E. (Fotoğrafçı). Şehit Ali Paşa Kütüphanesi [dijital görsel]. Alıntıdır http://hdl.handle.net/11424/138381 .